تحریر ایقاظ النائمین

تحریر ایقاظ النائمین صدرالمتألهین

(دوره دو جلدی)

آیت الله جوادی آملی

کتاب ایقاظ النائمین: در میان علوم از همه غامض تر «علم توحید» است، و البته در میان مقامات نیز از همه شریف تر رسیدن به «اسرار مکاشفات» است. با این تذکار خواننده تیزبین به درستی درمی یابد که کتابی درباره علم توحید که بیش از هر چیز دیگر بر مکاشفات نویسنده بنیان گرفته، تا چه پایه ممکن است پیچیده، دشوار و دیریاب باشد. در چنین کتابی، هم سر و کار با موضوعی به غایت دشوار است، هم راه رسیدن به حقایقی در این باب طریقی متعارف و گشوده به روی همگان نیست؛ و این هر دو البته بر ارج و اعتبار آن می افزاید. اما به راستی چرا چنین است؟
می دانیم که علوم و دانش های بشری به لحاظ ارزش و اعتبار یک سان نیستند. بعضی از علوم بشری همواره بر صدر نشسته و ارج می بینند و بعضی تنها به آن اندازه کانون توجه و اعتنا بوده و هستند که حاجت آدمیان را در مقطعی از مقاطع حیات برآورند. از نگاه فیلسوف، عارف و مفسر قرآن کریم، صدرالدین محمد قوام شیرازی، ملقب به صدرالمتألهین هیچ یک از علوم بشری قدر و قیمت علم توحید را نداشته و نخواهد داشت؛ خاصه آنکه این علم، نه از راه های متعارف و مألوف همگانی، که بر پایه مکاشفات عرفانی حاصل آمده باشد. این مدعا را دست کم با دو معیار می توان آزمود: یکی «موضوعِ» علم توحید، و دیگری اندازه «اعتبار» آن.
معیار نخست: ارباب علوم و صناعات در سنجش اهمیت علوم با یکدیگر بر این نکته تأکید کرده اند که «موضوعِ علم» در تعیین وزن و اهمیت هر رشته علمی بالاترین سهم را دارد. اگر موضوعِ علم چیزی به غایت با اهمیت باشد، از اهمیت رشته ای که درباره آن موضوع است، نمی توان سر باز زد. معمولاً علم شناسان مسلمان این معیار را چنین صورت بندی کرده اند: «شرف هر علم به شرف معلوم آن است». بنابراین، شریف ترین رشته علمی آن است که به شریف ترین موضوع بپردازد. با این معیار، علم توحید در میان علوم از همه شریف تر است؛ زیرا موضوع علم توحید ذات اقدس الهی است، و هیچ چیز به اندازه آن ذات متعالی شریف نیست.
معیار دوم: اعتبار معلومات گردآمده در هر رشته ای از علوم به عوامل گوناگون وابسته است. یکی از این عوامل نوعِ دانشی است که در آن رشته علمی مبنا قرار می گیرد یا به دست می آید. تقریباً در بیشتر موارد معلومات حاصل در رشته های علمی بر علوم حصولی مبتنی است. این بدان معناست که معلومات مبتنی بر علوم حصولی در ارزش و اعتبار، از ارزش علم حصولی نمی توانند فراتر بروند. حال اگر منبع ویژه ای از معرفت به مانند علم شهودی در دسترس عالمِ محصِّل باشد، فرآورده چنین منبعی به لحاظ نوعِ دانش در مرتبت بالاتری از اعتبار قرار خواهد گرفت. این معیار را فعلاً می توان این گونه صورت بندی کرد که «علوم مبتنی بر علم شهودی در سنجش با علوم مبتنی بر علوم حصولی درجه اعتبار بالاتری دارند». با این معیار، علم توحید در میان علوم در مرتبتی برتر قرار دارد؛ زیرا بر مکاشفات (علم شهودی) مبتنی است، و دقیقاً به همین دلیل است که در نهایت زمینه مشاهدات دیگری را فراهم می آورد.
اما درباره این کتاب. صدرالمتألهین ایقاظ النائمین را در علم توحید، آن هم بر مبنای مشهودات خود نوشته است. درست است که همه آنچه به گفتار و نوشتار می آید از نوع علم حصولی است، اما او در این کتاب علم حصولی را بر اساس علم شهودی، و حصول را بر مبنای حضور فراهم آورده است؛ یعنی منبع معرفتی او در اینجا نه مقدمات حصولی بلکه یافته های حضوری اش است. البته گفتنی است وی در این باب حق علم حصولی را هم به تمامت به جا آورده است. او در آثار فلسفی اش بسیاری از این مطالب را بر اساس مقدمات حصولی تنسیق کرده و در مسیر اثبات قرار داده است. اما مهم است بدانیم که صدرالمتألهین در ایقاظ النائمین هدفی نسبتاً متفاوت با دیگر نوشته هایش دارد. او در این کتاب نه در پی اثبات توحید از راه برهان بلکه در مسیر بیان توحید شهودی است.
گذشته از این، بر اساس مبانی معرفت شناختی فیلسوفان مسلمان، علوم حصولی در سنجش با علوم شهودی در نوعی تنگنای معرفتی قرار دارند؛ زیرا سامان علم حصولی، به هر روی، بر مفاهیم اشیا در ذهن است، و این بسیار متفاوت با علم شهودی است که در آن نه مفاهیم اشیا بلکه خود آن ها برای عارفِ مشاهِد انکشاف می یابند. این مزیت البته تنها در عرفان شهودی در کار است، و در فلسفه و حتی در عرفان نظری ـ که مستند به شهود نباشد ـ هم از آن سراغی نیست. بر این اساس، مرتبت علم توحید شهودی همواره برتر از همه انواع علم حصولی، از جمله عرفان مفهومی یا همان عرفان نظری است. گفتنی است مسیر صدرالمتألهین در این کتاب از حضور به حصول است، و آن را به واقع می توان پیش درآمدی دانست که با تکیه بر آن دیگر مشتاقان نیز بتوانند به توحید شهودی راه یابند.
اما از نگاه صدرالمتألهین مخاطب این کتاب کیست، و چرا او تنها این گونه مخاطب را قصد کرده است؟ هم از عنوان کتاب و هم از فرازهایی در مقدمه کتاب برمی آید که روی سخن وی در این کتاب با «نائمین» یا همان گرفتاران در خواب غفلت است. نائمین در سنجش با «اهل یقَظه» یا همان بیداران تعبیری با ارزش منفی است؛ اما بر اساس نگاه عرفانی، نائمین در سنجش با مردگان ارزش مثبت دارد. این نگاه عرفانی در منطق قرآنی ریشه دارد. در قرآن کریم در سوره مبارک یس آمده است: ﴿لِینذِرَ مَن کانَ حَیا و یحِقَّ القَولُ عَلَی الکافِرین﴾. این آیه همه آدمیان را در یکی از دو گروه جای می دهد: گروه زنده ها، یا گروه کافران. روشن است که شکل اصلی این تقسیم به گونه دیگری بوده که در این آیه تنها به بخشی از آن اشاره شده است و بر اساس این بخش می توان بخش دیگر را فهمید. با توجه به این شکل از بیان، انسان یا زنده است یا مرده، و چون از نگاه قرآن کریم تنها انسان مؤمن زنده است و انسان کافر مرده به شمار می آید، پس انذار تنها متوجه زنده ها یعنی همان مؤمنان است. حال مؤمنان یعنی همان زنده ها، یا در گروه بیداران اند یا در گروه به خواب رفته گان؛ و بر این اساس دو نکته روشن می شود:

۱.  تنها تدین است که آدمی را زنده می کند؛

۲. انسان مسلمانِ زنده ممکن است به دلیل غفلت به خواب رفته باشد.

این نشان می دهد که به خواب رفته گان قابلیت انذار دارند چون زنده اند، اما کافران اصلاً قابلیت انذار ندارند، چون مرده اند. پس به خواب رفته گان (مؤمنان در غفلت) در سنجش با مردگان (کافران) در مرتبت بالاتری قرار دارند. با این نگاه قرآنی و عرفانی است که صدرالمتألهین این کتاب را برای بیدارکردن به خواب رفته گان می نویسد و از همین روی، آن را «ایقاظ النائمین» می نامد.
اما درباره ایقاظ النائمین گفتنی است این کتاب پس از بسیاری از دیگر آثار صدرالمتألهین و ظاهراً در دوره پایانی زندگی او نوشته شده است. از همین روی، بسیاری از مهم ترین نتایج فلسفه او را در بر دارد، و به گمان نگارنده باید به این کتاب با دقت بسیار بیشتری توجه کرد.